Αιρετοί και αιρετικοί - Προβληματισμοί περί δημοκρατίας - του Xάρη Tαμπάκη

«Γιατί να είστε σίγουροι πως, αν είχα προ πολλού επιχειρήσει ν’ ανακατευτώ στην πολιτική, θα ήμουνα τώρα από καιρό χαμένος και ούτε εσάς θα είχα ωφελήσει σε τίποτα ούτε και τον εαυτό μου. Και μη δυσανασχετείτε μαζί μου που σας λέω την αλήθεια… Γιατί δεν υπάρχει άνθρωπος που θα μπορούσε πράγματι να σωθεί επιχειρώντας ν’ αντισταθεί στη θέληση του δικού σας ή οποιουδήποτε άλλου πλήθους, με το να παρεμποδίζει τις αδικίες και τις παρανομίες που γίνονται στην πόλη. Αντίθετα, είναι απαραίτητο εκείνος που πράγματι αγωνίζεται για το δίκιο, αν θέλει να του μείνει λίγος χρόνος ζωής, να ζει ως ιδιώτης και να μη συμμετέχει στη διαχείριση των κοινών.»[1]

Η παραπάνω κριτική δε λέγεται αβρόχοις ποσί. Εκστομίζεται από τον Σωκράτη ενώπιον του πλήθους των Αθηναίων που τον δίκαζαν εκείνη την ημέρα. Και μπορούμε να μιλάμε για πλήθος διότι το συγκεκριμένο λαϊκό δικαστήριο, η Ηλιαία, είχε συγκροτηθεί επίτηδες σα μια μικρή συνέλευση του λαού: η ολομέλειά της αριθμούσε 6.000 μέλη, όσα ακριβώς απαιτούνταν για να έχει απαρτία μία κανονική συνέλευση του λαού. Στις επιμέρους υποθέσεις, βέβαια, συνεδρίαζε κατά τμήματα των 500 δικαστών. Όπως είναι γνωστό, ο Σωκράτης κρίθηκε από το δικαστήριο ένοχος για αθεΐα και διαφθορά των νέων και καταδικάστηκε σε θάνατο. Η ποινή του εκτελέστηκε ένα μήνα μετά…

Απομένει η κριτική, η οποία εκτοξεύτηκε κατάμουτρα και με διπλό στόχο: στρέφεται ενάντια τόσο στη συμπεριφορά του πλήθους των πολιτών όσο και ενάντια στην ίδια την πολιτική ως πρακτική.

Εξετάζοντας το πρώτο σκέλος, θα παρατηρούσαμε ότι η κρίση είναι μεν γενικότερα απαξιωτική για τη συμπεριφορά του πλήθους στα πλαίσια οποιασδήποτε πολιτικής συγκρότησης, αποκτά όμως ιδιαίτερη κρισιμότητα στην περίπτωση ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Γιατί αν η βούληση του πλήθους αντιστρατεύεται κατά κανόνα τα δίκαια και νόμιμα, τότε το δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο αντλεί τη νομιμοποίηση της εξουσίας του από το πλήθος, θα πρέπει να είναι η πιο διεφθαρμένη μορφή πολιτεύματος.

Αλήθεια, ακόμη κι αν δε θέλει κανείς να υιοθετήσει μια τόσο απόλυτη τοποθέτηση, δεν μπορεί να αποφύγει την εξής σκέψη: για να είσαι καθαρός δημοκράτης, θα πρέπει να παραδεχθείς ότι ο οποιοσδήποτε πολίτης είναι ικανός να ασκήσει τη διακυβέρνηση της χώρας. Άρα, δημοκρατικά σκεπτόμενοι, θα έπρεπε να ορίζουμε δημάρχους, νομάρχες, βουλευτές κ.λπ. με κλήρωση από το σύνολο των πολιτών κάθε δήμου ή νομού. Στην αντίθετη περίπτωση, εάν υποστηρίξουμε δηλαδή ότι τα αξιώματα θα πρέπει να καταλαμβάνονται από τους ικανότερους, ολισθαίνουμε προς κάποια μορφή αριστοκρατίας, με κριτήριο π.χ. τον πλούτο, την καταγωγή, την κομματικοποίηση, τη μόρφωση, τη ρητορική πειθώ κ.λπ. Αρχίζουμε τότε να ψάχνουμε μέσα στο πλήθος τους κατάλληλους, δηλαδή τους πιο ικανούς γι’ αυτή τη δουλειά που λέγεται διαχείριση των κοινών υποθέσεων ή πολιτική. Έτσι όμως η δημοκρατία νοθεύεται και εμφανίζει νοσηρά φαινόμενα, όπως θα χαρακτηρίζαμε την πλουτοκρατία, την οικογενειοκρατία κ.λπ.

Και η δικαιοσύνη; Φαίνεται πως η διαρρύθμιση σχέσεων «δικαιοσύνης» από ένα πολιτικό σύστημα, έχει συχνά να αντιπαρέλθει αντίπαλες καταστάσεις και κυρίως συμφέροντα. Μέσα σ’ ένα πεδίο συγκρούσεων, όπως είναι αυτό της πολιτικής αλλά και της κοινωνίας γενικότερα, η «δικαιοσύνη» επικαθορίζεται αναπόφευκτα από τα συμφέροντα της ισχυρότερης πολιτικής ομάδας. Ή, για να το θέσω περισσότερο ωμά, όπως το έθεσαν κάποτε και οι Αθηναίοι στους Μηλίους: το δίκιο το ζητάς από τον ισοδύναμο κι όχι από τον ισχυρότερο. Ή, όπως το διετύπωσε ο Μπους: αν δεν είσαι με τον ισχυρό κινδυνεύεις.

Για να ολοκληρώσω λοιπόν με το δεύτερο σκέλος της κριτικής, διαβλέπουμε, παρόλ’ αυτά, ότι ο αρχικός μας ομιλητής αφήνει να υπάρξει κάποιο περιθώριο ― αιρετικής έστω ― πολιτικής δράσης, μακριά από θώκους και πολιτικά αξιώματα. Είναι ο αγώνας του απλού πολίτη για το δίκιο: αυτό θα το ερμηνεύαμε αφενός ως προσήλωση στην τήρηση των υφιστάμενων νόμων αλλά και αφετέρου ως προσπάθεια για μια δικαιότερη πολιτεία, όπου το γενικότερο συμφέρον δε θα υποτάσσεται στις επιταγές οποιασδήποτε από τις επιμέρους καιροσκοπούσες ομάδες. Αυτοί που δίνουν τον αγώνα αυτόν, όσο ουτοπικός κι αν φαίνεται, αξίζουν τουλάχιστο προσοχής, διότι υπάρχει πιθανότητα η τόσο επίμονη κριτική τους να αφορμάται από ατόφιες αρχές δικαίου, τις οποίες οι άλλοι μπορεί να έχουν προ πολλού εγκαταλείψει στη μάχη για επικράτηση.

Μόνο προσοχή: αν πηγαίνεις αντίθετα στη θέληση του πλήθους, διατρέχεις σοβαρό κίνδυνο να σε συντρίψουν, σα μυρμήγκι…

Αυτά για να κλείσω την αφόρητη περίοδο των εκλογών και να προετοιμάσω την εκδήλωση της Αστρονομικής και Αστροφυσικής Εταιρίας, στις 29-10 στο Αγρίνιο, η οποία θα είναι αφιερωμένη στον προμαρτυρήσαντα, τον Σωκράτη.

για τη Ρωγμή, 23-10-2006

chtabakis@sch.gr

[1] Πλάτωνος, Απολογία Σωκράτους 31d-32a.