Ο πολιτισμός της χωματερής - Απορήματα περί απορριμμάτων

του Χάρη Ταμπάκη

Αν ποτέ κανείς βρεθεί στο δρόμο για Θέρμο και περάσει από την Αγία Σοφία (ελληνιστί: Μό­κι­στα) αξίζει να σταθεί για να πα­ρατηρήσει το συ­γκρότημα των ναών που βρί­σκονται στο κοι­μη­τήρι του χωριού. Τόσο ο κύ­ριος ναός του Α­γί­ου Νικολάου, όσο και ο να­ΐ­σκος των Τα­ξι­αρ­χών που ακου­μπά­ει πάνω του, ξε­χωρίζουν όχι μό­νο για τα μορφολογικά αλλά και για τα δο­μι­κά τους στοιχεία.

Ιδιαίτερο στοιχείο της τοιχοποιίας τους απο­τε­λεί η χρήση λαξευτών ογκόλιθων οι οποίοι προ­έρ­χονται από το αρχαίο ιερό της «Ηγεμό­νης Αρ­τέμιδος», πάνω στο κρηπίδωμα του ο­ποί­ου θα πρέπει να χτί­στη­καν οι χρι­στια­νι­κοί να­οί. Πρόκειται για συνήθη τακτική που ίσχυ­σε στο παρελθόν, να χρησιμο­ποι­είται δη­λα­δή αδί­στα­κτα αρχαιότερο υλικό για νέες κα­τα­σκευ­ές. Κα­ταστροφική τακτική, από τη μια, η οποία ό­μως ενέχει ένα είδος σοφίας, από την άλλη. Ποια είναι άραγε αυτή;

Τα ανθρώπινα κατασκευάσματα δεν προο­ρί­ζο­νται να αντέξουν για πάντα. Φθείρονται από την πολ­λή χρήση και τον καιρό ή αχρηστεύ­ο­νται διότι εκλεί­πει κάποια στιγμή η σκοπιμό­τη­τά τους. Τότε με­ταβάλλονται σε σκουπίδια, σε ά­χρηστα δηλαδή υλικά.

Ο κανόνας αυτός, βέβαια, δεν ισχύει πα­ντού και πά­ντο­τε με την ίδια ένταση. Ο έμβιος φυ­σικός κό­σμος διακρίνεται από έντονη παρα­γω­γική, ακόμη και τεχνική δρα­στη­ριότητα, στα α­ποτελέσματα της οποίας όμως δεν παρα­τη­ρεί­ται συσσώρευση άχρηστων υλικών. Χαρα­κτη­ριστικό των φυσικών αυτών διεργασιών εί­ναι ότι τα υλικά κατάλοιπα κάθε δραστη­ριό­τη­τας αξιοποιούνται από άλλους οργανισμούς σε μια νέα παραγωγική αλυσίδα. Με τον τρόπο αυ­τό η Φύση μας προσφέρει ένα σημαντικό δί­δαγ­μα: ότι το σύνολο της ζωής πάνω στη γη στη­ρίζεται σε ένα είδος συμβιωτικής ανάπτυ­ξης. Δε θα μπορούσε να ισχύει το ίδιο και για τον άνθρωπο;

Η ιστορική και ανθρωπολογική εμπειρία μάς ε­πέτρεψε να γνωρίσουμε πολιτισμούς οι οποίοι ε­πεφύλασσαν στο συμβιωτικό τους χαρακτήρα ιδιαίτερη αξιολογική θέση. Αρκεί να σκεφθεί κα­νείς τις θεοποιήσεις ζώων ή φυσικών στοι­χεί­ων στις ανά τον κόσμο μυθολογίες για να κα­ταλήξει στο παραπάνω συμπέρασμα. Ο σεβα­σμός στο φυσικό και στο έμψυχο περιβάλλον ήταν έτσι έμμεσα θεσμοθετημένος σε άλλες κοι­νωνίες. Ο σημερινός δυτικός πολιτισμός δε φαί­νεται να κινείται στο ίδιο μήκος κύμα­τος. Αυ­τός αναπτύχθηκε καλλιεργώντας τη ρή­ξη με το φυσικό στοιχείο μέσα από την έκρηξη της τεχνολογίας και του οικονομικού ανταγω­νι­σμού. Η «ελεύθερη» οικονομία της κεφα­λαι­ο­κρα­τίας και του καταναλωτισμού ηγεμονεύει πλέ­ον όλους τους υπόλοιπους τομείς της αν­θρώ­πινης δραστηριότητας και κατευθύνει τις τε­χνολογικές επιλογές των ανθρώπων. Η προ­ε­ξάρ­χουσα οι­κονομική σκοπιμότητα τελικά με­τέ­τρεψε τον πο­λιτισμό μας σε πολιτισμό της χω­ματερής.

Ας μην αναφερθούμε προς το παρόν στη μό­λυνση της α­τμόσφαιρας και των υδάτινων πό­ρων. Ας εγκύ­ψουμε σε κάτι πιο συνηθισμένο και πιο κα­θη­με­ρι­νό: τα στερεά απορρίμματα.

Το μεγαλύτερο μέρος των απορριμμάτων που παράγουμε καθημερινά προέρχεται από προ­ϊόντα που έχουν παραχθεί με τη λογική της μιας χρήσης. Αρκεί, για παράδειγμα, να σκε­φτού­με τις περίφημες ατομικές συσκευασίες μιας χρήσεως. Οι συσκευασίες αυτές προ­ωθή­θη­καν με αλματώδεις ρυθμούς και στη χώρα μας από τη δεκαετία του ’70, συνοδευόμενες από το αφανέστερο ίσως προϊόν-φετίχ του νέ­ου καταναλωτικού τρόπου ζωής που άρχισαν να υιοθετούν οι γονείς μας κατά την ίδια δε­κα­ε­τία: την πλαστική σακούλα του εμπορίου. Σ’ αυ­τήν υλοποιείται εμβληματικά η βασική ιδέα: Τη χρη­σιμοποιείς προσώρας και μετά την πε­τάς. Η ίδια λο­γι­κή εφαρμόζεται προοδευτικά και στον τρόπο πα­ραγωγής των διαφόρων συ­σκευ­ών: περιο­ρί­ζο­νται διαρκώς τόσο ο χρόνος της χρήσης τους όσο και η δυνατότητα επι­σκευ­ής και πα­ρά­τασης της λειτουργίας τους. Στην κατεύ­θυν­ση αυτή πολλαπλασιάζεται διαρ­κώς η μάζα των α­πορριμμάτων που παράγουμε καθημερινά με τον τρόπο ζωής μας.

Ήταν πάντοτε έτσι; Ας δούμε μερικά αντι­πα­ρα­δείγματα:

– Αγοράζοντας παλιότερα από το μπακάλη ή α­πό τη λαϊκή, η νοικοκυρά χρησιμοποιούσε το κα­ροτσάκι της ή το καλάθι για να μεταφέρει τα ψώ­νια ― όχι πλαστικές σακούλες.

– Τα περισσότερα τρόφιμα συσκευάζονταν σε με­γάλα δοχεία, από τα οποία αποσπόταν η επι­θυ­μητή ποσότητα για να πωληθεί σε χάρτινο πε­ριτύλιγμα ― οι ατομικές συσκευασίες ήταν πε­ριορισμένες.

– Λειτουργούσε η διαδικασία επιστροφής των γυ­άλινων (π.χ. στο νερό, στο γάλα, στη μπύρα, στο κρασί) και μεταλλικών συσκευασιών (π.χ. στο υγραέριο) για επαναχρησιμοποίηση ― οι γυ­άλινες φιάλες σήμερα τείνουν να αντι­κα­θί­στα­νται από πλαστικές.

– Τα περισσότερα οχήματα αγοράζονταν με προ­οπτική εικοσαετίας, δεδομένου ότι αφενός κό­στιζαν περισσότερο και αφετέρου είχε ανα­πτυ­χθεί και επαρκές δίκτυο επισκευαστών ― σή­μερα περιορίζεται διαρκώς από τις εταιρίες τό­σο η δυνατότητα επέμβασης μη εξειδι­κευ­μέ­νων συνεργείων όσο και η παραγωγή ανταλ­λα­κτι­κών.

Το συμπέρασμα είναι ότι συστηματικά ο σύγ­χρονος καταναλωτικός πολιτισμός καλλιερ­γεί τη συνήθεια της εφήμερης χρήσης και της απόρ­ριψης. Εκεί που οι πρόγονοί μας επι­βί­ω­σαν γενιές ολόκληρες διατηρώντας και ξανα­χρη­σιμοποιώντας με τον τρό­πο τους υλικά και αντικείμενα που έπαιρναν από το περιβάλλον, εμείς κόβουμε διαρκώς τους λώρους αυτούς και χρησιμοποιούμε το πε­ριβάλλον σαν πρό­σφο­ρο πανδέκτη αποβλή­των.

Έτσι σήμερα στην Ελλάδα υπάρχουν 776 πα­ράνομες χωματερές σε ενέργεια (επίσημα έ­χουν «κλείσει» περίπου άλλες 1850), από τις ο­ποίες στην Αιτωλοακαρνανία λειτουργούν πε­ρί­που 30. Όπως προβλέπεται η χώρα μας θ’ αρ­χί­σει να δέχεται πρόστιμα γι’ αυτές το 2008 από το Ευ­ρωπαϊκό Δικαστήριο. Και η κατάστα­ση αυτή βέ­βαια γίνεται πολύ πιο αφόρητη στις λε­γό­με­νες «τουριστικές περιοχές» και δη στα νη­σιά. Θυ­μάμαι μια όμορφη παραλία στα βό­ρεια της Κα­λύμνου όπου το κύμα έσκαγε και λί­κνιζε ό,τι σκου­πιδαριό κουβαλούσε από χω­μα­τερή της Λέ­ρου, η οποία εκτεινόταν μέχρι δί­πλα στη θά­λασ­σα.

Να κλείσουν οι παράνομες χωματερές, α­φού το ζητάει και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Από κει και πέρα όμως χάσκει η κραυγαλέα απου­σί­α πε­ραι­τέρω πολιτικής και βούλησης, η οποία δια­πι­στώ­νεται στο γε­γονός ότι δεν έχει εκπονηθεί από τις πολιτικές αρχές κα­νένα σχέδιο πε­ρι­ο­ρι­σμού των αποβλήτων. Δεν υπάρχουν για πα­ρά­δειγμα:

– Μια επιθετική πολιτική περιορισμού των συ­σκευ­ασιών μιας χρήσης, μέσω π.χ. περιβαλ­λο­ντικού φό­ρου ή σταδιακής κατάργησης.

– Μια πολιτική υποχρεωτικής ανακύκλωσης των ρυ­πο­γό­νων προϊόντων από μέρους των ε­πι­χει­ρή­σε­ων παραγωγής τους (αυτοκίνητα, η­λεκ­τρο­νι­κές συσκευές κλπ.).

– Ένα σχέδιο εκτεταμένης χρήσης ανακυκλω­μέ­νου χαρτιού στις υπηρεσίες του δημόσιου το­μέ­α και υπο­χρέ­ωση ανακύκλωσης των άχρη­στων υλικών α­νά έτος.

– Γενική απαγόρευση της χρήσης μη ανα­κυ­κλώ­σιμου και μη βιοδιασπώμενου πλαστικού.

– Η εγκατάσταση μη ρυπογόνων συστημάτων χα­μη­λού ενεργειακού κόστους σε όλο το δη­μό­σιο το­μέα (χρήση φυσικού αερίου, λαμπτή­ρων χα­μη­λής κατανάλωσης κλπ.).

– Μια εκπαιδευτική πολιτική που θα ασκήσει στην πρά­ξη τους νέους πολίτες στην περιβαλ­λο­ντι­κή ευαισθησία που απαιτούν οι καιροί μας.

Κάποια από τα παραπάνω σίγουρα δεν α­κού­γο­νται ευχάριστα στ’ αυτιά των αδιάφορων φα­να­τικών της κα­τα­νάλωσης και ελάχιστα απα­σχο­λούν τους και­ροσκό­πους πολιτικούς κα­ριέ­ρας που δι­αθέ­του­με. Όσο για τους παράγοντες των μεγάλων επιχειρήσεων, αυτοί είναι απα­σχο­λημένοι με το να αυξήσουν τις πωλήσεις των προϊόντων τους, βαφτίζοντάς τα ακόμη και «πράσινα». Εδώθε πουλάμε τον «πράσινο» του­ρι­σμό μας και καπιστρώνουμε τον Αχελώο, ε­κεί­θε ο Μπους κηδεύει το Πρωτό­κολ­λο του Κιό­το και παίζει στα δάχτυλα την Ευρώπη.

Εντωμεταξύ εμάς, χωμένους μέσα στα τσι­μέ­ντα και με τα κλιμα­τι­στικά των γειτόνων να μη μας αφήνουν να κλεί­σουμε μάτι τη νύχτα, μας έχουν ζώσει για καλά τα φίδια.

24-06-2007, για τη Pωγμή