ΒιβλιομαχΙες IV

Από τον Ερανιστή

Με τη γνωστή πραότητα, νηφαλιότητα και ψυχραιμία που χαρακτηρίζει κάθε δημόσιο διάλογο στην Ελλάδα, συνεχίζεται η αντιπαράθεση για ένα θέμα το οποίο κανένας εκ πρώτης όψεως δεν περίμενε ότι θα ’κρυβε τόσες συγκινήσεις: ψυχωσικοί, αγράμματοι, πράκτορες των Αμερικάνων, εθελόδουλοι, λάιτ αριστεροί, επίγονοι του Σάββα Κωνσταντόπουλου... Αυτά και άλλα επικολυρικά, βγαλμένα λες από καρεδάκι της Διχόνοιας του Αστερίξ, κόσμησαν το διάλογο για ένα σχολικό βιβλίο: την Ιστορία της Έκτης Δημοτικού.

Κι ενώ τα ανυποψίαστα πιτσιρίκια διδάσκονται μια μειωμένης ελληνικότητας, ελληνοπρέπειας και ελληνοψυχίας μεταμοντέρνα ιστορική αφήγηση με ελάχιστες δευτερεύουσες προτάσεις, τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα έλαβαν αμέσως θέσεις μάχης. Οι ευαίσθητες κεραίες του Μακαριωτάτου (χωρίς διόρθωση παρακαλώ, κύριε διορθωτά, κατά το νεώτερης – η συνέχεια της γλώσσας υποδηλώνει τη συνέχεια του εθνικού υποκειμένου) συνέλαβαν πρώτες το ατόπημα: σκόπιμη αποσιώπηση της συμβολής (sic) της Εκκλησίας (όχι του Σαλώνων ή του Ουγγροβλαχίας) στην εθνική παλιγγενεσία. Ακολούθησε ένας ορυμαγδός σοβαρής (σπανίως), στο ποδάρι (συνήθως) και φαιδρής (συνηθέστερα) κριτικής από τους κατεξοχήν αρμόδιους κριτές: γελοιογράφους, καθηγητές Πανεπιστημίου (Μαθηματικών βέβαια, αλλά κανείς δεν είναι τέλειος), εκδότες και θεωρητικούς της θεωρίας, τη Λιάνα Κανέλλη, αναλυτές και λόγιους εν γένει, για να μείνω στις πιο σοβαρές περιπτώσεις και να μην επεκταθώ σε μονίμως ανησυχούντες μακεδονομάχους νομάρχες, βουλευτές και ευρωβουλευτές.

Απέναντι, μια εξίσου ετερόκλητη (αυτοβούλως) συμμαχία. Έγκριτοι καθηγητές Πανεπιστημίου, επιφανείς μαχητές του εκσυγχρονισμού και των χιλίων ιπποτών του στα Πανεπιστήμια (οι βασικές δημοσιεύσεις των οποίων -μετά τη διδακτορική τους διατριβή- εντοπίζονται στο Βήμα), παραπολιτικοί δημοσιογράφοι, οι Ιοί της Ελευθεροτυπίας, όλοι άρχισαν να βάλλουν ομαδόν εναντίον των πρώτων. Κάποιες δειλές φωνές ιστορικών που προσπάθησαν να δουν τα πράγματα πιο ψύχραιμα κατεστάλησαν αποφασιστικά εν τη γενέσει τους.

Περί τίνος πρόκειται; Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να αλλάξει λίγο τα δεδομένα και τις συνήθειες των σχολικών βιβλίων ιστορίας. Επιχειρεί καταρχάς να ξεφύγει από το γνώριμο μοτίβο της γεγονοτολογίας σε ατέλειωτες σελίδες, στρεφόμενο σε θέματα κοινωνικής ιστορίας, καθημερινότητας και τρόπου ζωής. (Αξιοθαύμαστη η νέα ιστορία και τα Annales, αλλά για τους Γάλλους, αυτοί δεν έχουν γείτονες τους Τούρκους.) Άφθονες πηγές, διαγράμματα, εικόνες και γενικότερα ένα εποπτικό υλικό που κάνει φιλότιμες (πλην απέλπιδες θαρρώ) προσπάθειες να τραβήξει στοιχειωδώς την προσοχή ενός μέσου δωδεκάχρονου της γενιάς του Playstation II. Ακόμα και για αυτό όμως δέχτηκε την πιο άδικη και εμφανώς την πλέον ανυπόστατη κριτική.

Από την άλλη πλευρά, το βιβλίο στοχεύει στην εξισορρόπηση της εθνοκεντρικής αντίληψης που διέπνεε μέχρι τώρα τα βιβλία της ιστορίας (εκτίμηση που ανήκει στους συντελεστές του) με μια ιστορική οπτική που δίνει έμφαση όχι στην εξαίρεση της σύγκρουσης αλλά στον κανόνα της συν-ύπαρξης, για παράδειγμα στην Οθωμανική αυτοκρατορία (αυτό που εσφαλμένα -υποπτεύομαι- ο Μαζάουερ αποκαλεί, αναφερόμενος στη Θεσσαλονίκη, πολυπολιτισμικότητα). Η στόχευση αυτή εκτελείται άτεχνα ιστοριογραφικά και κραυγαλέα λεκτικά: το παράδειγμα των Μικρασιατών που συνωστίζονται (!) στην προκυμαία της Σμύρνης για να επιβιβαστούν στα πλοία είναι λεκτικό ατόπημα ολκής. Ο (λανθασμένος) όρος προσάρτηση για τη Μακεδονία συγκέντρωσε επίσης πολλές επικρίσεις. Ο όρος ισχύει βέβαια για τη Θεσσαλία και την Άρτα, δεν αφορά όμως τους Βαλκανικούς: μπορεί η λέξη απελευθέρωση να μη χρησιμοποιείται από τον Μαζάουερ (προτιμά για τη Θεσσαλονίκη τον όρο εξελληνισμός) ή να μην απαντάται σε τουρκικά, βουλγαρικά ή φυρομιανά βιβλία ιστορίας, είναι σαφές όμως ότι μιλάμε για ένα ελληνικό σχολικό βιβλίο.

Εγώ προσωπικά βρίσκω όλο αυτό το στρογγύλεμα αστείο και αντιπαραγωγικό. Ο όρος σφαγές είναι ακριβής, δεν θα τον κλίνουμε όμως σε όλες τις πτώσεις και τους αριθμούς για να ενσταλάξουμε στους ελληνόπαιδες ιστορική συνείδηση. Αντίστοιχα, το παρόν βιβλίο της Ιστορίας της Γ΄ Λυκείου πολύ καλά κάνει και αναφέρεται στη σφαγή των Τούρκων της Τριπολιτσάς. Και η Φιλιώ καλά τα ΄λεγε: «τον πρίγκιπα Αντρέα τον λέγανε καψοκαλύβα». Έκαιγε τα τουρκικά χωριά στην προέλαση προς τον Σαγγάριο. Μπορούμε επίσης να αποκαλύψουμε στα παιδιά ότι η επανάσταση του ΄21 ηττήθηκε στρατιωτικά ολοκληρωτικώς. Και να δώσουμε έμφαση και στους εμφύλιους του ΄24 και του ΄25, παρά τις άρδην επικλήσεις της ρήξης.

Τουτέστιν υπάρχουν πολλοί κοινοί τόποι πλέον στη σύγχρονη ιστορική επιστήμη που μπορούν άφοβα να μεταφερθούν στα σχολικά εγχειρίδια, χωρίς εθνικές ανησυχίες και ετεροβαρείς εξισορροπήσεις. Δυο παρατηρήσεις μόνο.

Η πρώτη αφορά το ιστοριογραφικό επίδικο. Η ιστορική επιστήμη έχει αποφασίσει, εδώ και πολλά χρόνια, ότι ανήκει στο παρόν, όχι στο παρελθόν, και ότι ο σκοπός της δεν είναι ο εθνικός φρονηματισμός. Το ελληνοκεντρικό και παραδοσιακό μοντέλο της ιστορίας που ευαγγελίζονται οι επικριτές σαφώς και δεν είναι απορριπτέο σε όλα τα πορίσματά του, θέση που επανειλημμένα έχουμε διακηρύξει σε ανύποπτο χρόνο από τη στήλη αυτή. Είναι όμως, εδώ και δεκαετίες, ένα ξεπερασμένο ιστοριογραφικό παράδειγμα το οποίο έδωσε όσα είχε να δώσει. Η σύγχρονη ιστοριογραφία αναγνωρίζει ότι οι ιστορικές κατηγορίες και οι εννοιολογικοί ορισμοί είναι γνώρισμα και απότοκο της δικής μας εποχής και όχι των προηγούμενων.

Για να το κάνω λιανά, ο κομβικός όρος Έλληνες είναι διαφορετικός στην άκρη της γραφίδας του Ηροδότου, του Προκόπιου και του Παχυμέρη, ακόμα και του Ρήγα. Η εθνική συνέχεια λοιπόν, που από τους επικριτές θεωρείται αυταπόδεικτη τουλάχιστον για την προηγούμενη χιλιετία, δεν αποδεικνύεται από τις πηγές παρά μόνο αν εμείς (ή ο Παπαρρηγόπουλος) επιδιώκουμε να την ερμηνεύσουμε τοιουτοτρόπως. Αυτό όμως αδυνατούν να το κατανοήσουν οι επικριτές: προϋποθέτει ιστορική παιδεία και όχι απλώς τσαλαβούτημα στις πηγές και σε ιστορικά βιβλία.

Το δεύτερο είναι κατά τη γνώμη μου πολύ πιο σοβαρό, γιατί έχει άμεσο πρακτικό αντίκρισμα. Δικαίωμα κριτικής έχει ασφαλώς ο καθένας. Αρμοδιότητα όμως για τη διδασκαλία ή μη του βιβλίου έχουν οι οικείοι επιστημονικοί και παιδαγωγικοί φορείς. Και η ανοίκεια κριτική (ετερόκλητη και ετερόκλιτη) υπερέβη εαυτόν: ζήτησε, παντοιοτρόπως, την απόσυρση του βιβλίου. Και στην Ελλάδα, δυστυχώς, πολλά διδακτικά εγχειρίδια και δη ιστορίας έχουν αποσυρθεί κατόπιν πιέσεων γνωστών κύκλων: καταδικαστέα βεβαίως η γενοκτονία των Ποντίων, αλλά ποντιακά σωματεία και βουλευτές δεν μπορούν να καθορίζουν φέτος τη μορφή του βιβλίου και την εξεταστέα ύλη του μαθήματος (Ιστορία της θεωρητικής κατεύθυνσης). Και με συγχωρείτε, ουδόλως αναγνωρίζω ευγενέστερα ή πιο ανιδιοτελή κίνητρα σε ανησυχούντες αριστερούς απ΄ ό,τι στον Αρχιεπίσκοπο ή στην Εύξεινο Λέσχη.

Θα επαναλάβω σε αυτό το σημείο ότι ένα διδακτικό εγχειρίδιο πρέπει να διδαχθεί πειραματικά, να ανασχεδιαστεί αν κριθεί αναγκαίο, να διδαχθεί για ικανό χρονικό διάστημα και στη συνέχεια να αναθεωρηθεί με στόχο τη βελτίωσή του. Προσωπικά πιστεύω ότι κανένα καινούριο βιβλίο δεν είναι καλύτερο από τα εικοσαετίας. Κανείς όμως δεν τα αξιολόγησε, αφουγκραζόμενος τη γνώμη όσων τα δίδαξαν και εντάσσοντας τα πορίσματα της αξιολόγησης αυτής σε μακροπρόθεσμους σχεδιασμούς. Αυτό καθόλου δεν συνέβη ούτε με το παρόν βιβλίο, ούτε θα συμβεί με αυτό που θα κληθεί τάχιστα να το αντικαταστήσει.

Πίσω από φαντασιοκοπίες, φανταιζί ανησυχίες και πεποιημένους εξοργισμούς, τα πραγματικά ζητούμενα μόλις και διακρίνονται. Η επιστημονική κουβέντα για τη διδακτική της ιστορίας, που μακριά απ΄ όλο τον κουρνιαχτό διεξάγεται, φαίνεται να αγνοεί παντελώς την πλευρά του δέκτη της μαθησιακής διαδικασίας: την αντιληπτική ικανότητα του σύγχρονου παιδιού, τη δυνατότητα κρίσης, την πιθανότητα να διαβάσει, να κατανοήσει και να προσλάβει ένα σύνθετο κείμενο ιστορικού ή οποιουδήποτε άλλου λόγου, ικανότητα που βαίνει μειούμενη για ολοένα και περισσότερους.

Πόσο μακριά νυχτωμένοι είναι όσοι πιστεύουν ότι ένα οποιοδήποτε βιβλίο μπορεί να επιδράσει σε ένα δωδεκάχρονο, ας είναι και το CIA Factbook... Άλλωστε, οσονούπω έρχεται το Plαystation III. Μάλλον τους χολιγουντιανούς τριακόσιους του Λεωνίδα θα τους μετατρέψει γρήγορα σε παιχνίδι του.

Links

Όλα τα οργίλα άρθρα που ανέξοδα κατηγορούν τους Αμερικανούς ότι επιβάλλουν κοινωνικοθρησκευτικούς -δηλαδή εξωεπιστημονικούς- περιορισμούς στη διδασκαλία των επιστημών, της βιολογίας λ.χ. Μόνο που ο Ευαγγελιστής Αμερικανός δεν διεκδικεί ότι γνωρίζει καλύτερα βιολογία από τον Ντώκινς (όπως ο Στάθης Σ. ιστορία από τον Γιαννουλόπουλο), είναι απλώς πεπεισμένος ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατάγεται από τον πίθηκο. Ας είμαστε κατά τι πιο προσεκτικοί στις αποσιωπήσεις, τις αποσύρσεις, ενίοτε και στις μη προβολές.